Żona astronoma

Córka gdańskiego kupca, Elżbieta Katarzyna Koopmann była ponoć kobietą niezwykłą. Wydana za o wiele starszego od siebie Jana Heweliusza, wykazała się mądrością umysłu, wraz z mężem prowadziła obserwacje astronomiczne, a po jego śmierci kontynuowała jego badania i została podobno "pierwszą kobietą astronomem". Tejże nietuzinkowej postaci poświęciła swoją powieść Kornelia Stepan. Elżbietę poznajemy, gdy dorasta i wychowuje się pod okiem "mamki" w należącym do swojego ojca majątku Bąkowie. Choć rodzice Elżbiety mają zdecydowanie konserwatywne poglądy na rolę kobiet, opiekunka Elżbiety uczy ją czytać i pisać, a także wpaja jej szacunek do wiedzy. To na tym potem Elżbieta buduje swoje życie u boku męża. 

W to, że Elżbieta Heweliusz była niezwykłą kobietą - w to trzeba uwierzyć na słowo, gdyż czytając Żonę astronoma, absolutnie nie ma się poczucia obcowania z kimś wyjątkowym. Wręcz przeciwnie - bohaterka najpierw jest zwykłą, trzpiotowatą nastolatką, która nieopatrznie zakochuje się w przypadkowo spotkanym młodzieńcu (jak to nastolatki), a potem dosyć zagubioną i bujającą w obłokach młodą kobietą. Nijak z treści książki nie wynika, by wyróżniała się czymś szczególnym, poza tym, iż w ogóle potrafiła czytać i pisać i miała blade pojęcie o Galileuszu i Koperniku. Zapewne było to niezwykłe w odniesieniu do czasów, w których żyła Elżbieta, kiedy to kobiety nie posiadały nawet podstawowego wykształcenia. Również mentalnie ta postać raczej nie odstawała od XVII wieku, godząc się raczej z tym, że jest całkowicie zależna od mężczyzn. Autorka zresztą bardzo dosłownie traktuje ten temat, wkładając w usta m.in. ojca Elżbiety pogląd, że kobieta jest istotą niższą i nadaje się tylko do rodzenia dzieci, a jeśli nawet przy tym umrze, to nie szkodzi - taka jest bowiem jej rola. Jak w każdej książce historycznej traktowanie kobiet mnie boli, tak tu takie stawianie spraw było dla mnie zbyt obcesowe: autorka zamiast pokazać XVII-wieczne obyczaje woli wywiesić transparent.

Książka koncentruje się przede wszystkim na młodości Elżbiety i powiedziałabym, że owej młodości poświęcone jest zbyt dużo miejsca, bo z powieści nie wynika wcale na ile ta młodość miała wpływ na bohaterkę, tak że ewoluowała ona i rzeczywiście stała się cenioną (na równi ze swoim mężem) badaczką nieba. W pierwszej części lektury bardzo wiele słów pisarka poświęca relacji Elżbiety z jej opiekunką i tu przyczepię się błędu merytorycznego (moim zdaniem), bo owa Dobra Teresa - nazywana jest z uporem godnym lepszej sprawy "mamką", podczas gdy jako była wychowanka klasztoru nie posiadała ona własnego dziecka, więc nijak nie mogła być mamką. Niby detal, ale kiedy czyta się o tym po raz n-ty, zaczyna to irytować. Zastanawiało mnie również przedstawienie rodziców Elżbiety jako wyjątkowo surowych i nieczułych, podczas gdy - jako że Elżbieta była jedynym pozostałym przy życiu ich dzieckiem - powinni oni ją byli traktować zgoła inaczej. Trudno powiedzieć, jak było naprawdę i czy takie przedstawienie rodziny Koopmannów nie jest jedynie wytworem wyobraźni pisarki (a takie odniosłam wrażenie), obliczonym na zaakcentowanie pożałowania godnego losu kobiet w dawnych wiekach... Z kolei w dalszej części powieści dominują małżeńskie problemy pani Heweliusz, a jej naukowe zainteresowania i współpraca z Janem Heweliuszem zostały odsunięte przez autorkę na drugi plan; dopiero w samej końcówce dowiadujemy się czegoś więcej na ten temat. Nie odnalazłam też w powieści świadectwa "żarliwości" małżeństwa Heweliuszy i owej partnerskiej relacji, o której się wspomina w różnych materiałach - raczej wręcz przeciwnie: Kornelia Stepan twierdzi, że pani Heweliusz czuła się samotna i że mąż jej nie kochał, sugeruje nawet, iż miała pozamałżeńskie romanse. Hmmm. O samym Janie Heweliuszu można dowiedzieć się z powieści tyle, że był roztargnionym uczonym, artystą wręcz, miał upodobanie do pięknych rzeczy (m.in. pięknych strojów), natomiast próżno tu szukać konkretów na temat jego życia i dokonań, w tym jego poprzedniego małżeństwa, które przecież też musiało jakoś ukształtować jego relację z młodą żoną.

Żona astronoma jest powieścią zbyt zakotwiczoną w czasach historycznych - nie tylko poprzez mentalność głównych bohaterów ale również przez męczący, stylizowany język, który utrudniał mi odbiór treści. W dodatku niewiele się tu dzieje, autorka rozpisuje się o sprawach mało istotnych, a gros treści stanowią nużące rozważania Elżbiety, poświęcone życiu oraz jej własnej roli jako kobiety. Portret tytułowej bohaterki nakreślony przez Kornelię Stepan mnie nie przekonał - Elżbieta Heweliusz wydała mi się kobietą mało sympatyczną, surową i nieczułą. Odniosłam również wrażenie, że Żona astronoma ma niewiele wspólnego z prawdą historyczną, a postać i dokonania Elżbiety Heweliusz zostały w niej raczej pomniejszone, niż uwypuklone.  

Kornelia Stepan, Żona astronoma, Wyd. Bukowy Las, 2010 (442 str.) 

Książka przeczytana w ramach wyzwania Grunt to okładka oraz Czytam opasłe tomiska