Anna Karenina - arcydzieło czy gniot?

I znowuż Rosja.

Czyż wypada krytykować klasykę? Może wszyscy myślą, że nie wypada, skoro inni mówią, że to takie piękne, wspaniałe, zachwycające. Skoro mi się nie podoba, pewnikiem nie potrafię dzieła docenić. A może wstyd im się przyznać, że nie rozumieją, że ich też coś uwiera, że w porównaniu z innymi dziełami, to nic aż tak wspaniałego. Ja jednak nie mogę powiedzieć o Annie Kareninie niczego dobrego. Cóż zrobić, historia ta jest tak niedzisiejsza, tak niemodna w swoim sposobie relacjonowania, że nie sposób się nią podniecić. Te długie niepotrzebne wywody o sprawach kompletnie nieinteresujących i nie mających nic do rzeczy. Zatem strony całe o gospodarowaniu na roli, o sianokosach, polowaniach, jakich sprawach ziemskich, reformach, chłopach ruskich, wyborach w guberni, a opisy dłuższe niż w Nad Niemnem... Dalej o wizytach, herbatkach i obiadkach jaśnie państwa, gdzie rolę zdarzeń biorą na siebie rozmowy, te którym się przysłuchiwał i te, w których brał udział. Panorama życia w XIX-wiecznej Matuszce Rosji. I ten Lewin, ten ponury Lewin, ze swoimi humorami, filozofowaniem i dziwactwami, zajmujący pół książki, zda się ważniejszy od Kareniny. Ważniejszy, bo przecież dopatrywać się można w nim samego autora. Lewin jest uosobieniem nie tylko antymodernizmu i antyfeminizmu, lecz rosyjskiej melancholii, która prostaczkom każe zalewać robaka, a szlachetnie urodzonym dzielić włos na czworo i nawet w największym szczęściu dopatrywać się skazy, co wnet szczęście to zdolna jest zmienić w cierpienie. Stanem normalnym dla bohaterów Anny Kareniny jest zagubienie: to, co ich spotyka jest dlań zbyt skomplikowane, nie potrafią oni objąć tego złożoności, zrozumieć tego, co się z nimi dzieje. Raz wszystko zdaje im się obrzydliwe, a za chwilę znowu piękne – bez żadnego konkretnego powodu. Stale doświadczają czegoś n i e o k r e ś l o n e g o, czegoś nie do wyrażenia. A to, co ich spotyka i co jest takie niepojęte to życie po prostu. Czytelnik lepiej to sobie umie przedstawić, niż wychodzi to Tołstojowi, który jakoby dziwował się nad rzeczami najzupełniej normalnymi. Znać tu i brak umiaru pisarza i jakby jego niezręczność, jakby nie wiedział on jak wyrazić ma to, co mu się w głowie kołacze i dlatego obraca słowami w tę i nazad, do zamęczenia nieszczęsnego czytelnika, który zadaje sobie pytanie: o czym to jest. A wcale z tych roszad słownych wiele nie wynika, poza tym, co można było powiedzieć znacznie zwięźlej i prościej.

A gdzież te porywy namiętności, płomienny romans wszech czasów – to miłość tylko na pięknych słówkach, spojrzeniach i liścikach polega? A potem na wiecznych wymówkach znudzonych kochanków i szukaniu problemów tam, gdzie ich nie ma? Na cierpieniu co się bierze nie wiadomo z jakiej przyczyny? Zazdrości o każde spojrzenie poświęcone innej/innemu? Może bierze się tylko z niestałości ludzkiej i kaprysów? Czymże jest miłość? I jak trzeba tu tropić między wierszami niewypowiedziane rozterki i udręki miłosne Anny i Wrońskiego, a wcale się ich nie znajduje. Nadmienić trza, że Anna może jest postacią tytułową, co wcale jednak nie znaczy, że główną... jej wątek to sprawa dopiero drugoplanowa. Z czego się więc brała ta męczarnia Anny Arkadiewnej: z tego, że ją w towarzystwie widzieć więcej nie chciano, z tego, że ją Wroński uwielbiał, czy może z tego, że miała wyrozumiałego męża? I cóż, czy musiało się to tak skończyć? W żaden sposób nie mogę zgodzić się z klasycznym wyrokiem, że historia jej uczucia nie miała prawa skończyć się dobrze. Bo stało się jak się stało z powodów może najzupełniej błahych, albo nawet z nudy – ot i cała tragedia. Tak to już bowiem jest, że jak człek nie ma nic do roboty, to mu głupie myśli do głowy przychodzą, a potem z tego tylko nieszczęście wynika.

Czy wiek nadaje literaturze takiej samej patyny, jak innym dziełom sztuki? Czy fakt, że książkę napisano 150 lat temu musi znaczyć, iż jest ona arcydziełem? Czy rozterki XIX-wiecznych rosyjskich książąt i ziemian naprawdę są p o n a d c z a s o w e? Po Freudzie i rewolucji październikowej? Rozważcie sami. Po mojemu Anna Karenina jest sławna przez to, że jest sławna – innego uzasadnienia nie znajduję. To jest po prostu niemożliwe: czytelnik jest przy lekturze narażony jest na męki nie mniejsze, niż tytułowa bohaterka. Mniemam, iż niewielu współczesnych zadaje sobie trud by przemęczyć Annę Kareninę, by się przekonać, iż jest ona czymś znacznie więcej, niż romansem, zekranizowanym przez Hollywood. To książka o próżniaczym życiu rosyjskich wyższych sfer, w której Tołstoj umieścił swoje przemyśliwania na tematy wszelakie, w tym i o sens życia. Tematy jednak w większości dawno przebrzmiałe, tak jak wizerunek rozedrganej emocjonalnie, histerycznej i uwieszonej na mężczyźnie płci pięknej. Piękna historia miłosna to też nie jest, bo definiowanie miłości poprzez cierpienie jest błędne samo w sobie. To niemożliwe, by to całe rozwlekłe powieścidło  kogoś nie nużyło: Ach, to długa i nudna historia! Wszystko u nas jest jakieś takie nieokreślone.

Gniot.


Lew Tołstoj, Anna Karenina, Wyd. Znak, 2012 

Do Anny Kareniny przymierzałam się już dawno i dopiero, kiedy w którymś momencie rozpaczy, zaczęłam przyglądać się okładce, olśniło mnie, że przecież tam jest zima. Kwalifikacja powieści do wyzwania Czytam opasłe tomiska jest natomiast zupełnie oczywista - 909 stron